Populisme is nauwkeurig vast te stellen aan de hand van het taalgebruik van politici, zo laat het proefschrift zien waar Carola Schoor op 24 augustus 2020 cum laude op promoveerde. Uit taalanalyses blijkt dat populisme van politici per gelegenheid varieert. Zo was Boris Johnson tijdens het Brexit-referendum populistischer dan ervoor en erna. Ook Donald Trump veranderde van stijl. Tijdens de verkiezingen in 2016 was hij nog volledig populistisch, maar als president mengt hij populisme met elitisme.
Het proefschrift presenteert een nieuw analyse model voor populisme en, algemener, politieke stijl. Het ontleedt politieke presentaties als een mix van populisme, elitisme en pluralisme. Deze aanpak is een groot voordeel ten opzichte van eerdere populismemodellen: wetenschappers waren het nooit echt eens over wat populistisch was en wat niet. Door de relatie met de onderliggende taalstructuur is dat nu veel duidelijker. Het model helpt om de politieke optredens gedetailleerd in kaart te brengen en beter te begrijpen. Schoor gebruikte het computergeleide instrument voor de analyse van drie politieke contexten: de VS, het VK, en Nederland.
In de VS vergeleek Schoor onder meer politieke stijlen van politici tijdens de presidentsverkiezingen van 2016: Hillary Clinton, Bernie Sanders, Barack Obama en Donald Trump. Obama blijkt tijdens de verkiezingen een echte pluralist, Trump een populist en Sanders gemengd populistisch-pluralistisch. Clinton mengt pluralisme met elitisme, maar liet zich tijdens de campagne verleiden tot populistische uitingen die de geloofwaardigheid van haar optreden ondermijnden.
Door Trumps politieke stijl in de loop der jaren te volgen, stelde Schoor vast dat deze zich ontwikkelde van puur populistisch naar gemengd populistisch-elitistisch. Schoor: “Zo lukte het hem zijn elite-rol als president te combineren met populisme, zonder dat zijn politieke stijl zichzelf echt tegensprak. Nu brengt Covid-19 hem wel in problemen, omdat de strijd tegen een virus niet goed past bij zijn populisme. Zeker niet omdat hijzelf de leiding heeft.”
In het VK zijn drie politici met een rol in Brexit geanalyseerd; Boris Johnson, Nigel Farage en Jeremy Corbyn. Hoewel Johnson in de media meestal als een populist wordt neergezet, laat de stijlanalyse zien dat hij over het algemeen meer een elitist is. Alleen tijdens de Brexit campagne in 2016 was hij meer een populist dan een elitist. Dat blijkt bijvoorbeeld uit Johnsons gebruik van het woord ‘zij’ als hij het over het volk heeft. Hierin verschilt hij duidelijk van Farage, die altijd als ‘wij’ spreekt namens het volk. Als Johnson ‘wij’ gebruikt, heeft hij het of over de elite, of over het Britse volk en elite samen. Jeremy Corbyn is over de hele lijn gemengd pluralistisch-populistisch. Maar ook Corbyns stijl veranderde: in 2017, een jaar na de Brexit campagne, was hij plotseling veel populistischer dan de twee jaar ervoor. Een verklaring hiervoor is dat de structuur van het referendum anti-pluralistisch is: de acceptatie van Brexit als ‘de wil van het volk’ past wel bij populisme of elitisme, maar niet bij pluralisme dat het volk nooit als een eenheid ziet. Deze verklaring is in lijn met de ontwikkeling van de andere twee geanalyseerde Britse politici: ook Johnson en Farage schuiven in 2017 op richting de anti-pluralistische kant van het politieke spectrum. Nigel Farage was al behoorlijk populistisch voor en tijdens de Brexit campagne, en is erna zo mogelijk nóg populistischer (en dus anti-pluralistischer).
In Nederland vergeleek Schoor de stijlen van drie populistische politici in de verkiezingen van 2017: Geert Wilders, Thierry Baudet en Emile Roemer. Alle drie blijken ze volwaardige populisten. Wilders heeft een prototypische populistische stijl, niet alleen in 2016/2017, maar ook al in 2012. Van alle geanalyseerde politici zijn bij hem en bij Farage het populisme het duidelijkst aanwezig en het sterkst verankerd. Baudet combineert zijn populisme met een vleugje elitisme. Hij is echter veel minder elitistisch dan op eerste gezicht lijkt, en veel populistischer dan Johnsson. Zijn stijl komt dicht bij die van Trump tijdens zijn presidentschap. Baudets stijl in 2017, 2018 en 2019 is ongeveer gelijk. De omstandigheden waren voor hem ook min of meer hetzelfde; een beginnende partij die zijn plek moet veroveren in de Nederlandse politieke arena. Baudets stijl is daarvoor heel geschikt: hij profileert zich als duidelijk anders dan alle Nederlandse mainstream politici én zijn populistische tegenstrever Geert Wilders. Emile Roemer combineert, net als Sanders in de VS en Corbyn in het VK, populisme met pluralisme. Hij is echter, net als Baudet, veel populistischer dan politici met eenzelfde stijlmix in de VS en het VK. Schoor: “Het populisme lijkt dus in Nederland dieper doorgedrongen dan in de VS en het VK, hoewel Trump als president natuurlijk een veel groter stempel drukt op de politiek in de VS dan de alle populisten in Nederland bij elkaar.” Ook in Nederland is volgens Schoor overigens het effect van de omstandigheden zichtbaar op de politieke stijlen van politici. Op dit moment analyseert ze de stijl van Mark Rutte in 2020 tijdens de Corona crisis ten opzichte van zijn stijl in 2012 en 2017. Schoor: “In 2012 was Ruttes stijl vergelijkbaar met die van Clinton in 2016; gemengd elitistisch-pluralistisch. Maar je ziet hem langzaam opschuiven richting pluralisme. Ik vermoed deels als reactie op het populisme. En deels als antwoord op de Corona crisis.”
Het model
Het analyse model baseert zich op de taalstructuur die onder alle taaluitingen ligt, dus ook onder de politiek. Deze structuur linkt de betekenis van populisme direct aan die van pluralisme en elitisme. In drie verschillende dimensies — denken, doen en zeggen – zijn de overeenkomsten van twee van de drie concepten samen altijd precies het tegenovergestelde van het derde concept (zie zijbalk). Populisme betekent dus in elke dimensie iets anders, en kan hierdoor in tegenspraak lijken met zichtzelf. Apart genomen zijn de uitingen echter eenduidig, en zeer geschikt voor politieke analyse. Het model definieert populisme, elitisme en pluralisme op 5 elementen en 3 dimensies ten opzichte van elkaar. Door politieke uitingen op deze elementen te analyseren, is nauwkeurig vast te stellen of politici of partijen meer populistisch, elitistisch of pluralistisch zijn.
De speech analyses die zijn uitgevoerd met het model, suggereren nog een conceptueel verband naast de link tussen populisme, elitisme en pluralisme; namelijk met het politieke links, rechts en midden. Opvallend is namelijk dat de geanalyseerde rechts-populisten allemaal populisme met elitisme mixen. De links-populisten mengen populisme met pluralisme. Centrum politici, zoals Clinton en Rutte, mengen pluralisme met elitisme. Deze verdeling duidt op de volgende conceptualisering van de politiek: populisme is de combinatie van (en het snijvlak tussen) links en rechts; elitisme van rechts en midden; pluralisme van links en midden. Ze geven aan wanneer het dominante frame waarmee naar de politiek wordt gekeken – de bril die men opheeft – verandert. Rechts ziet de politiek vooral als een ideeën-strijd en steunt daarbij op traditionele waarheden: het gaat erom wie gelijk heeft. Links bekijkt de wereld met een sociale bril: niet wie gelijk heeft, maar wie gelijk krijgt doet ertoe; het draait hier om sociale rechtvaardigheid. Het midden beziet de politiek vanuit een communicatieve bril; politiek gaat om samenwerken, niet om gelijk hebben of gelijk krijgen. Deze verschillen vallen meestal niet op, want de dimensies lopen door elkaar: wat ‘waar’ is wordt ook vaak gezien als ‘rechtvaardig’ en vice versa. Populisme combineert gelijk hebben met sociale rechtvaardigheid. Elitisme combineert gelijk hebben met samenwerken. Pluralisme combineert samenwerken met sociale rechtvaardigheid. Deze drie dimensies vormen vaste onderdelen in elke politieke context, waar ook ter wereld. Alle drie zijn ze nodig voor een gezonde politieke dynamiek.
Carola Schoor is onafhankelijk adviseur en trainer in de politieke communicatie. Voordat met haar promotietraject begon, werkte ze als journalist, in de politieke communicatie en als lobbyist. Voor een exemplaar van het proefschrift (in het Engels) of interviewverzoeken kunt u contact met haar opnemen op 06-18806234 of per email: .